آربیتراژ چیست و چگونه انجام میشود؟
در دنیای اقتصاد همه به دنبال به دست آوردن سود بیشتر هستند و هر کسی می‌خواهد اجناسی را که در اختیار دارد، با قیمت بالاتر به فروش برساند. حالتی از این خرید و فروش و کسب سود را آربیتراژ می‌نامند؛ فرصتی غالبا کوتاه و بدون ریسک که از اختلاف قیمت میان بازارهای مختلف به وجود می‌آید. در این مقاله قصد داریم به تفصیل بررسی کنیم که آربیتراژ چیست، چگونه انجام میشود و چه انواعی دارد.
تعریف آربیتراژ چیست؟
آربیتراژ Arbitrage یعنی به دست آوردن سود از اختلاف قیمت در بازارهای مختلف. با این تعریف، این مفهوم چندان پیچیده نیست، نیاز به تخصص ندارد و گاهی حتی در زندگی روزمره افراد نیز دیده میشود. با این حال، یک قید دیگر را نیز باید در این تعریف بگنجانیم و آن بدون ریسک یا Risk Free بودن است. در نتیجه، آربیتراژ مجموعه‌ای از تراکنش‌های مالی را در بر می‌گیرد که در هیچ حالتی منجر به زیان نخواهند شد. ممکن است سودی در پی باشد یا نباشد اما در هر صورت زیانی در کار نخواهد بود. یعنی بازده این فرایند نمی‌تواند منفی باشد.
اگر اختلاف قیمتی در بازارهای مختلف وجود نداشته باشد، حالت تعادل آربیتراژی Arbitrage Equilibrium رخ خواهد داد. در این حالت، کسی نمی‌تواند تنها با خرید و فروش‌های سریع و با استفاده از اختلاف قیمت‌ها سود به دست آورد. شرایطی که در آن بازار به تعادل رسیده باشد، یک حالت ایده‌آل در اقتصاد محسوب میشود. البته آربیتراژ در بسترهای مختلف به مرور حالت تعادلی ایجاد خواهد کرد. فرض کنید یک جنس خاص در یک بازار ارزان‌تر از بازار دیگر است. طبیعتا در این حالت تقاضا برای خرید ارزان بیشتر میشود و هر چه تقاضا بیشتر باشد، قیمت نیز بالاتر خواهد رفت. منظور این است که فرصت‌های آربیتراژ بسیار کوتاه هستند و زود از دست می‌روند.
کسانی که به دنبال کسب سود از این روش هستند، بهتر است ضرب‌المثل اقتصادی ناهار مجانی را در نظر داشته باشند! جمله معروفی که می‌گوید ناهار مجانی وجود ندارد؛ یعنی هر چیزی هزینه‌ای دارد حتی اگر در ظاهر مجانی به نظر برسد. بنابراین باید هزینه‌های پنهان را در هر فعالیت اقتصادی در نظر بگیرید. ماجرا همیشه به سادگی خرید ارزان و فروش گران نیست. گاهی در این میان هزینه‌های پنهانی را پرداخت می‌کنید و در نهایت سودی برای‌تان باقی نمی‌ماند. نکته مهم دیگر این است که در بازارهای مختلف همه می‌خواهند هزینه‌ها را کاهش و سود را افزایش دهند. از همه فرصت‌های عالی استفاده خواهد شد و رقابت بسیار فشرده است. به همین دلیل، در بیشتر موارد فقط کارشناسان حرفه‌ای و باتجربه و افرادی که ابزارهای قوی در دست دارند، می‌توانند از فرصت آربیتراژ بهره ببرند.
انواع آربیتراژ در بازارهای مختلف
انواع مختلفی از آربیتراژ وجود دارد و معامله‌گران در بسترهای مخلف و با سبک‌های متفاوت به این کار مشغول هستند:
فاصله‌ای یا مکانی
زمانی
آماری
مثلثی
برای درک بهتر هر یک از این انواع، بهتر است آن‌ها را همراه با مثال بررسی کنیم.
آربیتراژ فاصله‌ای یا مکانی
آربیتراژ فاصله‌ای به اختلاف قیمت‌ها در مناطق جغرافیایی مختلف اشاره دارد. منظور از منطقه جغرافیایی ممکن است شهرهای مختلف یک کشور باشد یا سطوح بین‌المللی را در بر بگیرد. تصور کنید سهام یک شرکت در بورس کشورهای مختلف با قیمت‌های متفاوت عرضه شود. مثلا قیمت یک سهم خاص در بورس نیویورک ۲۰ دلار است و همان سهم، در همان لحظه، در بورس توکیو با قیمت ۲۰.۰۵ دلار فروخته میشود. اختلاف قیمت به دلایل مختلفی رخ می‌دهد. برای مثال، نوسان نرخ ارز می‌تواند باعث شود قیمت سهام در بورس‌های خارجی پایین‌تر از سطح باشند. مسئله دیگر این است که بازارها کامل و بی‌نقص نیستند و نمی‌توانند عملکرد کاملا یکسانی داشته باشند. دانسته‌های خریدارها و فروشنده‌ها با هم تفاوت دارد و همین مسئله، فرصت کسب سود را فراهم می‌کند.
در هر صورت، کسی که بتواند سهم را از بورس نیویورک بخرد و بلافاصله در بورس توکیو بفروشد، معادل پنج سنت سود به دست خواهد آورد که البته کارمزد خرید و فروش از آن کسر خواهد شد. در نتیجه، مبلغ قابل توجهی باقی نمی‌ماند؛ مگر این که معامله در سطح‌های کلان انجام شود. با توجه به رشد فناوری، اکنون هر کسی و در هر زمانی می‌تواند قیمت سهم‌ها را در بازارهای جهانی، ببیند. یکپارچه شدن بازارهای مالی، فرصت‌ها را بسیار محدود کرده است. اگر فرصت آربیتراژ به وجود بیاید، افراد بسیاری از آن مطلع خواهند شد. در این حالت، سرعت حرف اول را می‌زند. به همین دلیل، معامله‌گران حرفه‌ای، از نرم‌افزارهایی با الگوریتم‌های پیشرفته استفاده می‌کنند که معاملات را طبق زمان‌بندی و به سرعت انجام می‌دهند.
فرصت آربیتراژ در مورد ارزهای دیجیتال نیز به وجود می‌آید. صرافی‌های مختلف در سراسر جهان در قیمت با هم اختلاف دارند و همین باعث میشود قیمت بیت کوین در کشورهای مختلف با هم متفاوت باشد. اوضاع سیاسی، نرخ ارز، تورم و … باعث پدید آمدن این اختلافات خواهد شد. مثلا پس از به وجود آمدن بحران‌های سیاسی در هنگ کنگ، قیمت بیت کوین در این کشور دو درصد بیشتر از سایر مناطق بود و فرصت کسب سود را برای معامله‌گران پدید آورد.
آربیتراژ زمانی
آربیتراژ زمانی، به فرصت کسب سود در بازه‌های زمانی اشاره دارد. مثال بازار آتی زعفران به این نوع اشاره دارد. اختلاف قیمت بازارهای نقد و آتی فرصت کسب سود را فراهم خواهد کرد. مثلا برای آربیتراژ در بازار زعفران، دو ابزار وجود دارد: گواهی سپرده و قراردادهای آتی. گواهی سپرده زعفران حالت نقدی دارد و قیمت آن پایین‌تر از قراردادهای آتی است. در نتیجه، افراد باید گواهی سپرده زعفران را از سامانه سهام بخرند و در همان زمان، موقعیت تعهدی فروش در قرارداد بازار آتی زعفران را دریافت کنند. در این حالت، از اختلاف قیمت میان این دو، سود به دست خواهند آورد.
آربیتراژ آماری
آربیتراژ آماری، یعنی به دست آوردن سود از تفاوت‌های آماری در قیمت‌های اوراق بهادار. این تفاوت‌ها به دلایل مختلفی رخ می‌دهند که یکی از آن‌ها نقدشوندگی است. رفتار سرمایه‌گذاران همیشه مبتنی بر داده‌ها و اطلاعات بنیادی نیست و گاهی به خاطر کاهش ریسک، اقدام به فروش و نقد کردن سرمایه خود می‌کنند و حتی حاضرند کمی ضرر نیز بپردازند. نمونه این هیجان‌ها را در بورس تهران می‌توانیم به وضوح ببینیم. این شرایط، فرصت‌های زیادی برای کسب سود فراهم می‌کند. این روش، تکیه بیشتری روی تکنولوژی دارد و با استفاده از مدل‌های آماری خطی و غیر خطی، فرصت‌های سود را مشخص می‌کند. البته درصدی از ریسک را نیز باید در این نوع در نظر گرفت که روش‌های متعددی برای کم کردن آن وجود دارد.
آربیتراژ مثلثی
همیشه یکی از بسترهای مهم کسب سود، بازار ارز بوده است. آربیتراژ مثلثی در همین بستر انجام می‌پذیرد. در این حالت، معامله‌گران یک ارز را به ارز دوم تبدیل می‌کنند، ارز دوم را به ارز سوم تبدیل می‌کنند و در نهایت، ارز سوم را می‌فروشند و به ارز پایه برمی‌گردند. سود این معاملات زمانی به دست می‌آید که کارمزد خرید و فروش کمتر از اختلاف قیمت میان ارزها باشد.
آربیتراژ در ایران
همان طور که اشاره کردیم، آربیتراژ یعنی به دست آوردن سود از اختلاف قیمت‌ها در دو یا چند بازار. با بروز چنین اختلافاتی آربیتراژگران وارد بازار می‌شوند و پس از مدتی، میان عرضه و تقاضا تعادل برقرار میشود. هر چه بازارها کاراتر باشند، تعادل سریع‌تر برقرار میشود و فرصت کوتاه‌تر خواهد بود. در حقیقت، بروز این گونه فرصت‌ها و تعادلی که پس از رفع آن‌ها برقرار میشود، محرکی برای پویایی اقتصاد به شمار می‌رود. در کشورهایی که ساختار اقتصادی مناسب و بازارهای کارا نداشته باشند، فرصت‌های آربیتراژ و طول مدت آن‌ها بیشتر از سایر نقاط خواهد بود. هر چه تعداد و پایداری فرصت‌های سود بدون ریسک یا همان آربیتراژ بیشتر باشد، انگیزه کمتری برای سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های مولد اقتصادی وجود خواهد داشت. نمونه چنین وضعیتی را در ایران مشاهده می‌کنیم.
به عنوان مثال، نرخ بهره و سود بانکی را در نظر بگیرید. نرخ بهره یک نرخ ثابت است که بدون توجه به مکانیزم‌های بازار، توسط دولت تعیین میشود. در شرایطی که این نرخ نسبت به تورم پایین‌تر باشد، افراد تشویق می‌شوند وام بانکی دریافت کنند و با آن، ملک، ارز، اوراق مشارکت یا … بخرند. با توجه به این که نرخ بهره ثابت است، قانون اجازه تعدیل را به بازار نمی‌دهد و این دقیقا متضاد توسعه و رشد اقتصادی است.
سخن آخر
در این مقاله بررسی کردیم که آربیتراژ چیست و چه انواعی دارد؛ مفهومی که به خرید و فروش‌های هم‌زمان و کسب سود از اختلاف قیمت میان بازارهای مختلف و دوره‌های زمانی مختلف اشاره دارد. در اقتصادهای پویا و بازارهای کارا این فرصت‌ها بسیار کوتاه هستند و در نهایت به حالت تعادل منجر خواهند شد. در اقتصادی که ساختارهای سالم نداشته باشد، این گونه فرصت‌ها بیشتر و پایدارتر هستند و مانع حرکت سرمایه‌گذاران به سمت فعالیت‌های مولد می‌شوند.
